IIसंजय उवाच II आमन्त्रेय त्वां नरदेवदेव गच्छाम्यहं पांडव स्वस्तितेस्तु I
कच्चिन्न वाचा वृजिनं हि किंचिदूच्चारितं मे मनसोभिषन्गात II १ II
સંજય બોલ્યો-હે રાજેન્દ્ર,તમારું કલ્યાણ થાઓ.હું તમારી આજ્ઞા માગું છું,મેં મારા મનના આવેશના
લીધે વાણી વડે કંઈ પાપભરેલું વચન તો કહ્યું નથીને? તમે મારા તરફ સૌમ્ય દ્રષ્ટિ રાખો,
મને જવાની આજ્ઞા આપો,તમારા સર્વનું કલ્યાણ થાઓ ને તમને સુખ પ્રાપ્ત થાઓ.
II युधिष्ठिर उवाच II अविनाशं संजय पांडवानामिच्छ्याम्यहं भूतिमेषां प्रियं च I
तथा राज्ञो धृतराष्ट्रस्यसुत समाशंसे बहुपुत्रस्य वृद्धिं II १ II
શ્રીકૃષ્ણ બોલ્યા-હે સંજય,હું પાંડવોના ઐશ્વર્યની,પ્રિયની તથા અવિનાશની ઈચ્છા રાખું છું તેમ જ ઘણા પુત્રવાળા ધૃતરાષ્ટ્ર રાજાની પણ વૃદ્ધિ થાય તેમ પણ ઈચ્છું છું.હું તેઓને 'શાંત થાઓ' એ વિના બીજું કંઈ કહેતો નથી,ને યુધિષ્ઠિરના મુખેથી જયારે શાંતિની પ્રિય વાત સાંભળું છું,ત્યારે તે પણ મને માન્ય છે.ખરી રીતે તો રાજ્યના સંબંધમાં યુધિષ્ઠિરે મહાદુષ્કર શાંતિ દર્શાવી છે,પણ ધૃતરાષ્ટ્ર રાજ્યમાં તૃષ્ણા રાખીને બેઠો છે એટલે આ બંનેની વચ્ચે ક્લેશ કેમ ન થાય? હું અને યુધિષ્ઠિર ધર્મથી ડગ્યા નથી એ વાત તું જાણે છે છતાં,સ્વકર્મનું પાલન કરનારા અને શાસ્ત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે કુટુંબમાં રહી કર્મ કરનારા એવા યુધિષ્ઠિરે ધર્મનો લોપ કર્યો-એમ તેં કયા કારણથી કહ્યું?
II युधिष्ठिर उवाच II असंशयं संजय सत्यमेतद्धर्मो वरः कर्मणां यत्वमात्थ I
ज्ञात्वा तु मां संजय गर्हयेस्तवं यदि धर्म यद्यधर्म चरेयमं II १ II
યુધિષ્ઠિર બોલ્યા-હે સંજય,તું જે કહે છે કે-સર્વ કર્મ કરતાં ધર્મ શ્રેષ્ઠ છે તે વાત નિઃસંશય સત્ય જ છે.હું ધર્મથી વર્તુ છું કે અધર્મથી-તેની પરીક્ષા કર્યા પછી જો મારામાં જ અધર્માચરણ જોવામાં આવે તો.પછી તું મારી નિંદા કર.
હે સંજય,ધર્મનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણવું કઠિન છે કેમ કે કેટલાક ઠેકાણે અધર્મ,ધર્મ તરીકે ને કેટલાક ઠેકાણે ધર્મ,અધર્મ તરીકેનું રૂપ ધારણ કરતુ દેખાય છે. આવા ધર્મની પરીક્ષામાં ત્રણ ભેદ છે.માટે વિદ્વાનો જ પોતાની બુદ્ધિથી ધર્મના ખરા સ્વરૂપને જાણે છે.
IIसंजय उवाच II धर्मनित्या पांडव ते विचेष्टा लोके श्रुता द्रष्यते चापि पार्थ I
महाश्रवं जीवितं चाप्यनित्यं संपश्य त्वं पांडव मा व्यनीनशः II १ II
સંજય બોલ્યો-હે પાંડવ,તમારું કોઈ પણ આચરણ ધર્મને અનુસરીને જ હોય છે એવું લોકમાં સાંભળવામાં અને જોવામાં આવે છે.હે પાંડુપુત્ર,પણ,મહાકીર્તિવાળું જીવિત પણ અનિત્ય જ હોય છે તે તરફ તમે દ્રષ્ટિ કરો અને ક્રોધ વડે ધૃતરાષ્ટ્ર પુત્રોનો નાશ ન કરો.કૌરવો રાજ્યનો ભાગ આપે નહિ તો યુદ્ધ કરીને રાજ્ય મેળવવું એ કલ્યાણકારક નથી,પણ અંધક અને વૃષ્ણીઓના રાજ્યમાં ભિક્ષા માગીને નિર્વાહ કરવો એ કલ્યાણકારક છે એમ હું માનું છું.
કેમ કે મનુષ્યનું જીવિત અલ્પ,ક્ષય પામનારું,દુઃખથી ભરેલું અને ચંચળ છે.વળી,યુદ્ધ કરીને રાજ્ય મેળવવું તે તમારા જેવાની કીર્તિને પણ યોગ્ય નથી,માટે તમે યુદ્ધરૂપી પાપ કરશો નહિ.
II युधिष्ठिर उवाच II कां नु वाचं संजय मे शृणोषि युध्धैषिणी येन युद्धाद्विमेषि I
युद्धं वै तात युद्वाद्वरियः कस्तल्लब्धवा जातु युद्वयेत सुत II १ II
યુધિષ્ઠિર બોલ્યા-હે સંજય,તું યુદ્ધની ઈચ્છાવાળી મારી કયી વાણી સાંભળે છે કે જેથી તું યુદ્ધથી ભય પામે છે?ખરેખર તો યુદ્ધ કરવા કરતાં યુદ્ધ ન કરવું એ શ્રેષ્ઠ છે.યુદ્ધ વિના અર્થસિદ્ધિ થતી હોય તો કયો પુરુષ યુદ્ધ કરવા તૈયાર થાય?પાંડવો સુખની ઈચ્છાવાળા છે અને ધર્મયુક્ત ને લોકહિતકારી કર્મ કરે છે.અમે ઇન્દ્રિયોનાં સુખ પાછળ લાગેલા નથી.કેમકે ઇન્દ્રિયોના વિષયોની જેમ જેમ પ્રાપ્તિ થતી જાય તેમતેમ વૃદ્ધિ જ પામ્યા કરે છે.
અમારી સાથે તું અનેક પુત્રવાળા ધૃતરાષ્ટ્ર તરફ દ્રષ્ટિ કર.મોટો વૈભવ હોવા છતાં તે સર્વ વૈભવ પોતાને જ મળે એવી ઈચ્છાથી અમને રાજ્યવૈભવથી દૂર કર્યા તો પણ તે ભોગથી તેમને હજુ તૃપ્તિ થતી નથી.
II युधिष्ठिर उवाच II समागताः पांडवा: सृंजयाश्च जनार्दनो युयुधानो विराटः I
यते वाक्यं धृतराष्ट्रानुशिष्टं गावल्गणे ब्रुहि तत्सुतपुत्र II १ II
યુધિષ્ઠિર બોલ્યા-હે ગાવલ્ગણ સૂતના પુત્ર સંજય,અહીં પાંડવો,સૃન્જયો,શ્રીકૃષ્ણ,સાત્યકિ,
વિરાટ આદિ સર્વ એકઠા થયા છે માટે ધૃતરાષ્ટ્રે જે સંદેશો કહ્યો હોય તે અમને સર્વને કહે.
સંજય બોલ્યો-હું કૌરવોના કલ્યાણની ઈચ્છાથી જે કહું છું તે તમે સર્વ સાંભળો.ધૃતરાષ્ટ્ર રાજા સલાહ-શાંતિને અભિનંદન આપે છે એટલે જ તેમને ઉતાવળથી રથ જોડાવી મને અહીં મોકલ્યો છે.તે તમને સર્વને રુચિકર થાઓ ને તેથી શાંતિ થાઓ.હે પૃથાપુત્રો તમે સર્વધર્મથી સંપન્ન છો,સરળતાથી યુક્ત છો,ને કર્મના નિશ્ચયને જાણનારા છો,તમારી સાધુતા જ એવી છે કે તમારા હાથે હિંસાવાળું કર્મ થવું યોગ્ય નથી.જો તમારામાં પાપ હોય તો તે તરત જ જણાઈ આવે પણ તેવું નથી જ.જે કર્મમાં સર્વ શૂન્ય કરી નાખનારો મહાન ક્ષય,જે જય પણ પરાજય જેવો જ હોય તેવા યુદ્ધરૂપી કર્મને જાણનાર પુરુષ કદાપિ પણ તે કરવા તૈયાર થાય નહિ.
II वैशंपायन उवाच II राज्ञस्तु वचनं श्रुत्वा धृतराष्ट्रस्य संजयः I उप्लव्यं ययौ द्रष्टुं पाण्डवानमितौजसः II १ II
વૈશંપાયને કહ્યું-ધૃતરાષ્ટ્ર રાજાનું કહેવું સાંભળીને,સંજય પાંડવોને મળવા ઉપલવ્ય નામના નગરમાં ગયો,ત્યાં તે યુધિષ્ઠિરને કહેવા લાગ્યો કે-મહારાજ ધૃતરાષ્ટ્રે આપ સર્વનું કુશળ પૂછ્યું છે,ને કહ્યું છે કે તેઓ કુશળ છે'
યુધિષ્ઠિર બોલ્યા-હે સંજય,અમે તને જોઈને અને ધૃતરાષ્ટ્રના સમાચાર જાણીને પ્રસન્ન થયા છીએ અને હું સર્વ બંધુઓ ને દ્રૌપદી સાથે કુશળ છું.અમારા દાદા ભીષ્મ કુશળ છે ને ? તેમનો અમારા પ્રત્યે પૂર્વના જેવો જ સ્નેહ છે ને? વળી,દ્રોણાચાર્ય,કૃપાચાર્ય અને અશ્વસ્થામા આદિ કુશળ છે ને? કૌરવ ભાઈઓ કુશળ છે ને?
II धृतराष्ट्र उवाच II प्राप्तानाहुः संजय पांडुपुत्रानुपप्ल्व्येतान विजानीहि गत्वा I
अजातशत्रु च सभाजयेथा दिष्ट्यानह्य स्थानमुपस्थितस्तवं II १ II
ધૃતરાષ્ટ્રે કહ્યું-'હે સંજય,પાંડવો ઉપલવ્ય નામના સ્થાનમાં આવ્યા છે તેમ લોકો કહે છે,માટે તું ત્યાં જા અને તેઓની તપાસ કરીને 'તમે સજ્જ થઈને સ્થિતિમાં આવ્યા એ બહુ સારું થયું' એમ કહીને તે અજાતશત્રુ યુધિષ્ઠિરનું સન્માન કર.ને તું એ સર્વને અમે ક્ષેમકુશળ છીએ એમ કહેજે,ને તેમનું ક્ષેમકુશળ અમારા વતી પુછજે.
કષ્ટ ભોગવાને અયોગ્ય એવા પાંડવોએ વનવાસનું કષ્ટ ભોગવ્યું છે,તેમ છતાં,અસત્યથી દૂર રહેનારા,સજ્જન એવા તેઓ મારા પર ક્રોધ કરતા નથી પણ શાંતિયુક્ત જ જણાય છે.મેં કોઈ દિવસ પણ તેમનું જરાપણ મિથ્યા વર્તન જોયું નથી.તેઓ પોતાના પરાક્રમથી લક્ષ્મી મેળવતા હતા તો પણ તેઓ તે લક્ષ્મી મને જ અર્પણ કરતા હતા.
II वैशंपायन उवाच II तस्य तद्वचनं श्रुत्वा प्रज्ञावृद्धो महाध्युतिः I संपूज्यैनं यथाकालं भीष्मो वचनब्रवित् II १ II
વૈશંપાયને કહ્યું-પુરોહિતનાં તે વચન સાંભળીને જ્ઞાનવૃદ્ધ તથા મહાતેજસ્વી ભીષ્મ તેનું સન્માન કરીને સમયોચિત વચન બોલ્યા-'હે બ્રહ્મન,સઘળા પાંડવો કુશળ છે,શ્રીકૃષ્ણ તેમની સહાય કરે છે ને તેઓ ધર્મમાં તત્પર રહે છે એ બહુ સારું છે.તેઓ કૌરવો સાથે સંધિની ઈચ્છા રાખે છે પણ યુદ્ધની ઈચ્છા રાખતા નથી તે પણ બહુ સારું છે.
તમે સર્વ સત્ય કહ્યું એમાં સંશય નથી.પાંડવોને અહીં અને વનમાં બહુ દુઃખ મળ્યું છે,ને તેઓને ધર્મથી જ ધન પ્રાપ્ત થયું છે તે પણ નિઃસંદેહ છે.અર્જુન બળવાન છે ને યુદ્ધમાં તેને કોણ સહન કરી શકે તેવો છે? સાક્ષાત ઇન્દ્ર પણ તેની સામે યુદ્ધ કરવા સમર્થ નથી તો અન્ય ધનુર્ધારીઓની તો વાત જ શી? એમ મારુ માનવું છે'
