સાધનચતુષ્ટ્ય-તત્વ બોધ - આદિ શંકરાચાર્ય

·         તત્વબોધ-

·         શંકરાચાર્ય કૃત તત્વબોધ માં --તત્વ-વિવેક-નું વર્ણન છે.

·         તત્વવિવેક = આત્મા સત્ય છે અને એના સિવાય બીજું બધું મિથ્યા છે-તે

·         તત્વ       = આત્મા

·         (૧) આત્મા =   સત, ચિત અને આનંદ સ્વ-રૂપે-શરીર માં રહેલો છે

                     (૧) સત =    જે ત્રણે કાળ માં -ત્રણેય અવસ્થાઓમાં –રહે છે- અને-પણ- સાક્ષી-માત્ર  છે તે

                     (૨) ચિત =   જે જ્ઞાન સ્વરૂપ છે-તે

                     (૩) આનંદ = જે સુખ સ્વરૂપ છે-તે

                                      ત્રણ કાળ=વર્તમાનકાળ, ભવિષ્યકાળ. ભૂતકાળ  

                                      ત્રણ અવસ્થા  = જાગ્રત, સ્વપ્ન અને સુષુપ્તિ

                             જાગ્રત અવસ્થા = જે અવસ્થામાં – આંખ,કાન –વગેરે જ્ઞાનેન્દ્રિયોથી -જોવું,સાંભળવું-વગેરે                                                            વિષયો નું ગ્રહણ કરે છે તે

                             સ્વપ્નાવસ્થા = જાગ્રત અવસ્થામાં જે કઈ જોયું-સાંભળ્યું છે તેનાથી બનેલી વાસનાથી નિદ્રા                                                          સમયે જે પ્રપંચ અનુભવમાં આવે છે તે.

                             સુષુપ્તિ અવસ્થા = "હું કઈ પણ નથી જાણતો,મેં સુખથી નિદ્રાનો અનુભવ કર્યો છે" એવી                                                             અવસ્થા છે-તે

·         (૨) આત્મા = ત્રણ જાતના શરીરો થી જુદો છે. અને પંચકોશોથી શ્રેષ્ઠ છે.

                                     

                                      ત્રણ જાતના શરીરો = કારણ શરીર,સૂક્ષ્મ શરીર,સ્થૂળ શરીર  

                     કારણ શરીર  = જે  અનાદિ, અવિદ્યારૂપ, સ્થૂળ અને સૂક્ષ્મ - બે શરીરોનું કારણ-નિર્વિકલ્પરૂપ

                     સૂક્ષ્મ શરીર   = અપંચીકૃત  (ભેગા કર્યા પહેલાં ના ) પંચમહાભૂતો થી બનેલું-નરી આંખે જોઈ                                                           ના શકાય તેવું

                     સ્થૂલ શરીર   = પંચીકૃત (ભેગા કરેલા) પંચમહાભૂતોથી નિર્મિત- છ વિકારોથી યુક્ત સ્થૂલ                                                                શરીર છે.

                                           છ વિકારો=અસ્તિ, જન્મ, વૃદ્ધિ, પરિવર્તન, ક્ષય, અને વિનાશ

                                                    અસ્તિ     =અસ્તિત્વમાં આવવું

                                                    જન્મ      =ઉત્પન્ન થવું

                                                    વૃદ્ધિ      =વધવું

                                                    પરિવર્તન =રૂપાંતર થવું

                                                    ક્ષય       =ઘટવું –ઓછું થવું

                                                    વિનાશ    =વિનાશ –મૃત્યુ થવું

                   પાંચ કોશ =     અન્નમય, પ્રાણમય, મનોમય, વિજ્ઞાનમય અને આનંદમય પાંચ કોશ છે.

                                       અન્નમય કોશ = સ્થૂલ શરીર-જે અન્નરસથી બને છે, અન્નરસથી વૃદ્ધિ પામે છે અને                                                                     અન્નરૂપ પૃથ્વીમાં લીન થઈ જાય છે તે

                                       પ્રાણમય કોશ = પાંચ વાયુ અને  પાંચ કર્મેન્દ્રિયોથી નિર્મિત પ્રાણમય કોશ છે.

                                       મનોમય કોશ = મન અને પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો મળીને મનોમય કોશ કહેવાય છે.

                                       વિજ્ઞાનમય કોશ =બુદ્ધિ અને પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો મળીને વિજ્ઞાનમય કોશ કહેવાય છે.

                                       આનંદમય કોશ = કારણ શરીર રૂપ –અવિદ્યા માં રહેલ –નિર્વિકલ્પ-નિરાકાર રૂપ

·          (૩)    આ આત્મા- સાધનચતુષ્ટ્યથી સમ્પન્ન અધિકારી પુરુષો માટે-મોક્ષના -સાધન--રૂપ છે.

                                 સાધન-ચતુષ્ટ્ય = ચાર સાધન

                                (૧) વિવેક =એક બ્રહ્મ જ નિત્ય વસ્તુ છે. એના સિવાય બધુ અનિત્ય છે

                                (૨) વૈરાગ્ય =આ લોક અને પરલોકમાં પોતાના કર્મોના ફળભોગથી વૈરાગ્ય –                                                                        ફળભોગ ની અનિચ્છા

                                (૩) છ સંપત્તિઓ (શમ, દમ, ઉપરતિ, તિતિક્ષા, શ્રદ્ધા અને સમાધાન)

                                                 શમ = મનોનિગ્રહ-મન ઉપર નિયંત્રણ પ્રાપ્ત કરવું  તે

                                                 દમ = ઇન્દ્રિયનિગ્રહ –ઇન્દ્રિયો ઉપર મન થી નિયંત્રણ કરવું તે  

                                                 ઉપરતિ = સ્વ-ધર્મનું અનુષ્ઠાન

                                                 તિતિક્ષા  = સુખ-દુખ, વગેરે દ્વંદ્વ (વિસંગતતા) માં સહન કરવાનો                                                                                 સ્વભાવ

                                                 શ્રદ્ધા =  સદગુરૂ અને વેદાન્તના વાક્યોમાં વિશ્વાસ રાખવો એ

                                                 સમાધાન  = ચિત્તની-અંતઃકરણની  એકાગ્રતા

                                (૪) મુમુક્ષત્વ = મને-મોક્ષ પ્રાપ્ત હો - આ ઈચ્છા નું નામ