હે રામચંદ્રજી,અનેક પ્રકારના સ્વપ્નોમાં અનેક પ્રકારના કર્મોના આરંભો દેખાય છે,છતાં તે અનારંભો જ છે,
અને સ્વપ્નમાં દેખાતું સર્વ અસત્ય જ છે છતાં સત્ય જેવું ભાસે છે.
સ્વપ્નમાં વરસાદ અને ગાજ્વીજનો અવાજ જોકે સંભળાય છે પણ વસ્તુતઃ કશું પણ નહોતાં મૌન જ હોય છે,
કેમ કે પોતાની પાસે રહેલો બીજો જાગતો પુરુષ તે અવાજોને સાંભળી શકતો નથી,
સ્વપ્નમાં સર્વ વિપરીત રીતે જોવામાં આવે છે,જેમ કે રાત્રિ, એ દિવસ-રૂપ થઇ જાય છે.અસત્ય હોય
તે પણ સ્વપ્નમાં સત્ય લાગે છે ને અસંભવિત પણ સંભવ થતું લાગે છે.જેમ કે પોતાના મરણનું દર્શન !!
આમ અનેક જાતની સ્વપ્ન-સૃષ્ટિ અસત્ય છતાં સત્ય જેવી ભાસી રહી છે.આ સ્વપ્ન-સૃષ્ટિ અને
જાગ્રત અવસ્થાની સૃષ્ટિમાં કશું પણ અંતર નથી.બંને સરખાં છે અને તેમાં જરા પણ ભેદ નથી.
રામ કહે છે કે-આપ સ્વપ્ન અને જાગ્રતને બરાબર સરખાં કહો છે,તે સંભવતું નથી કેમ જે સ્વપ્નમાંથી જાગી જતાં તરત જ
જાગ્રત-સૃષ્ટિ જોવામાં આવે છે,તેથી સ્વપ્ન-સૃષ્ટિ આભાસ-રૂપ જણાઈ અબાધિત થઇ જાય છે.
જાગ્રત-સૃષ્ટિ જોવામાં આવે છે,તેથી સ્વપ્ન-સૃષ્ટિ આભાસ-રૂપ જણાઈ અબાધિત થઇ જાય છે.
પણ જાગ્રત માટે તો તેવું કશું નથી (સૃષ્ટિ તો દેખાય જ છે) તો બંને સમાન કેમ કહી શકાય ?
વસિષ્ઠ કહે છે કે-સ્વપ્નનો દૃષ્ટા (જોનાર) તે સ્વપ્ન-સૃષ્ટિમાં,સ્વપ્નના જીવો સાથે કેટલાંક સુખ-દુઃખનો અનુભવ કરી,જયારે
સ્વપ્ન-દેહને મૂકી દે છે (મરણ પામે છે) ત્યારે તે સ્વપ્નના જીવોથી વિયોગવાળો થાય છે-અને તે
સ્વપ્ન-દેહને મૂકી દે છે (મરણ પામે છે) ત્યારે તે સ્વપ્નના જીવોથી વિયોગવાળો થાય છે-અને તે
મનુષ્ય નિંદ્રાથી 'મુક્ત' થયો -એમ કહેવાય છે.સ્વપ્નમાંથી જગ્યા પછી,તેને સ્વપ્નમાં દીઠેલું સર્વ અસત્ય છે-
એવી પ્રતીતિ થાય છે.અનેક વખત તો તે સ્વપ્નને ફરી જોવા પાછો નિંદ્રાને પ્રાપ્ત થઇ જાય છે.(સુઈ જાય છે)
એવી પ્રતીતિ થાય છે.અનેક વખત તો તે સ્વપ્નને ફરી જોવા પાછો નિંદ્રાને પ્રાપ્ત થઇ જાય છે.(સુઈ જાય છે)
તે જ પ્રમાણે,જાગ્રતનો દૃષ્ટા,જાગ્રત-સૃષ્ટિમાં,કેટલાંક સુખ-દુઃખોનો અનુભવ કરી,તે દેહને છોડી દે છે.અને
વળી (ફરીથી) બીજાં જાગ્રત-પ્રપંચ-રૂપી-સ્વપ્નને જોવાને બીજા દેહને (પુનર્જન્મને) પ્રાપ્ત થઇ જાય છે.
જેમ પહેલાંના જાગ્રત-પ્રપંચ-રૂપી દેહમાં 'આ અસત્ય છે' એવી પ્રતીતિ તેને હોતી નથી,તેવીજ બીજા દેહનો યોગ થતાં
પણ 'આ અસત્ય છે' એવી પ્રતીતિ થતી નથી,પણ મૂઢ-બુદ્ધિવાળો તે પુરુષ તેને સત્ય જ સમજે છે.
પણ 'આ અસત્ય છે' એવી પ્રતીતિ થતી નથી,પણ મૂઢ-બુદ્ધિવાળો તે પુરુષ તેને સત્ય જ સમજે છે.
(જેમ સ્વપ્નમાં,એક સ્વપ્નમાંથી બીજા સ્વપ્નનો અનુભવ કરતાં,તે સમયે પણ તેને તે અસત્ય સમજતો નથી)
જાગ્રત અને સ્વપ્ન-એવા નામની બંને અવસ્થામાં તેનો સાક્ષી-રૂપ-જીવ (આત્મા),ખરી રીતે જોઈએ તો જન્મતો પણ નથી
કે મરતો પણ નથી.પણ દેહ-રૂપ-ઉપાધિને લીધે તે જન્મ-મરણને પ્રાપ્ત થતો હોય તેમ ભાસે છે.
કે મરતો પણ નથી.પણ દેહ-રૂપ-ઉપાધિને લીધે તે જન્મ-મરણને પ્રાપ્ત થતો હોય તેમ ભાસે છે.
સ્વપ્નનો દૃષ્ટા,સ્વપ્ન-દેહને મૂકી દે છે ત્યારે તે જાગ્રત-અવસ્થાની દૃષ્ટિએ જાગી ગયેલો કહેવાય છે,
તેમ,અહી જાગ્રત અવસ્થામાં મરી ગયેલો જીવ પુનર્જન્મ થતાં,બીજા જાગ્રત-રૂપી-સ્વપ્નમાં (કે મરી જતાં પહેલાં)
જો,પ્રબોધને પ્રાપ્ત થઇ જાય તો, તે જાગી ગયેલો કહેવાય છે.