હે રામચંદ્રજી,શૈલ અને મેરુ પર્વત આદિ સિદ્ધ દેશોમાં નિવાસ કરવાથી પણ સિદ્ધિ મળે છે,પણ તેનું વર્ણન કરવું એ પણ વિઘ્ન-રૂપ જ છે.માટે અહીં,શિખીધ્વજરાજાની કથાના ચાલતા પ્રસંગમાં સિદ્ધિને આપનાર પ્રાણ-આદિ પવન (પ્રાણાયામ)ના અભ્યાસની ક્રિયા હું કહું છું તે તમે સાંભળો.
સાધ્ય અને સાધન સંબંધી,સર્વ માનસિક વાસનાઓ ત્યજી દઈને,યોગશાસ્ત્ર માં કહેલા આસનો(સિદ્ધાસન-આદિ)
વગેરેના નિયમોથી,દ્વારો (ગુદા-આદિ) ને સંકુચિત કરી,ભોજન,આસન-વગેરેની શુદ્ધિ કરી,
શુભ શાસ્ત્રોનો વિચાર કરી,સદાચારથી,સત્સંગથી,દૃઢ અભ્યાસથી,ક્રોધ,લોભ વગેરે ત્યજી,
ભોગોનો ત્યાગ કરી,,પૂરક,કુંભક,રેચક પ્રાણાયામનો અત્યંત અભ્યાસ કરવાથી,
યોગીના પ્રાણ-આદિ સર્વ વાયુઓ તેના તાબામાં આવી જાય છે.
હે રામચંદ્રજી,રાજાને જેમ,સર્વ નોકરો આધિન રહે છે,તેમ એ યોગી પુરુષને સર્વ પ્રાણાદિક પવનો સ્વાધીન
થઇ જાય છે.રાજ્ય (ભોગો) થી મોક્ષ સુધીની સર્વ સિધ્ધિઓ,દેહમાં રહેલ પ્રાણવાયુને આધિન છે.
તેથી સર્વ યોગ્ય અધિકારીથી તે સિધ્ધિઓ મેળવી શકાય છે.
એ પ્રાણની "ગતિ" નાડીઓ દ્વારા થાય છે.સર્વ નાડીઓનું મૂળ સુષુમણા નાડી છે.
તેમાંથી શાખાઓની જેમ સો નાડીઓ નીકળે છે.તે નાડી ॐ ના અડધા ભાગ જેવીગોળ છે,
તેને આંતરડાં વીંટીને રહેલાં છે,માટે તે આંત્રનાડી ગણાય છે,
એ નાડી દેવ,અસુર,બ્રહ્માથી માંડીને કીટ સુધીના સર્વ પ્રાણીઓમાં રહેલી હોય છે.
ગૂંચળું વાળીને સૂતેલા સર્પની પેઠે ગૂંચળું વાળીને રહેલી,ધોળી,ગોળ આકારવાળી,
મૂલાધારથી માંડીને ભ્રકુટીના મધ્ય ભાગ સુધી-તમામ છિદ્રોમાં પરોવાયેલી એ નાડી,
અંદર મનોવૃત્તિ વડે અને બહાર પ્રાણાદિક વડે ચંચળ રહે છે.
એ નાડીના (કેળના ગર્ભ જેવા) કોમળ,અંદરના ભાગમાં (વીણાના વેગની જેવી) અસ્ફુટ ગતિ-વાળી,
જે પરમ ચૈતન્ય-શક્તિ સ્ફુરે છે,તે ગોળ આકાર-વાળી ચૈતન્ય શક્તિ "કુંડલી" એવા નામથી ઓળખાય છે.
સર્વ પ્રાણીમાત્રની તે પરમ શક્તિ છે અને પ્રાણ,ઇન્દ્રિયો-વગેરે સર્વ શક્તિઓને સત્તા,પ્રેરણા,પ્રવૃત્તિ -
વગેરેને એ (કુંડલી) જ વેગ આપે છે.જેમ,છંછેડાયેલી સાપણ ફેણ ઉંચી રાખે છે,
તેમ,આ કુંડલી શ્વાસોશ્વાસની ક્રિયા ચાલુ રહેવાથી ઉંચી ડોક રાખીને રહે છે.
જયારે પ્રાણવાયુ હૃદયમાંના કુંડલિનીના સ્થાનમાં પહોંચે છે-કે જે અપન્ચીકૃત ભૂત અને તન્માત્રાઓનું બનેલું છે-તેમાં પ્રતિબિંબ-રૂપે રહેલું જીવ ચૈતન્ય, સ્મૃતિ,સંકલ્પ,નિશ્ચય,અભિમાન,રાગ આદિ અનેક વૃત્તિઓ-રૂપે ઉદય પામે છે.જેમ,ભમરી કમળના વનમાં ભટક્યા કરે-તેમ,આ કુંડલી,રૂપ-આદિ વિષયોનો મધુર સ્પર્શ થવાથી દેહમાં સ્ફૂર્યા કરે છે ને તે રીતે તેણે વિષયોની પ્રાપ્તિ તેમ જ તેનું ફળ મળ્યા કરે છે.