જેમ હજારો ઘડાઓ ફૂટી જતાં પણ,(તે ઘડાની અંદરનું કે બહારનું)આકાશ ખંડિત થતું નથી (ઘડાકાશ (ઘડાની અંદર રહેલું આકાશ) મહાકાશ (બહારના આકાશમાં) માં મળી જાય છે) તેમ, હજારો દેહ જન્મતા-મરતાં,પણ સર્વના અધિષ્ઠાન-રૂપ એ આત્મ-તત્વ ખંડિત થતું નથી.
હે રામચંદ્રજી,જો કે સઘળું દેહાદિક દૃશ્ય પણ આત્મા જ છે,તો પણ કેવળ સમજણના ફેરફારને લીધે,
જરા જુદું હોય તેમ પ્રતીત થાય છે.જો શ્રવણાદિથી વિકાસ પામેલી બુદ્ધિથી,વિચાર કરવામાં આવે-અને-
જાણવામાં આવે તો સઘળું જગત આત્મ-મય જ છે.
તમે રાજાને યોગ્ય વ્યવહાર કરતાં-અને છતાં પણ શાંત અને મમતા (આસક્તિ) થી રહિત રહો.
અને "સઘળું બ્રહ્મ જ છે" એમ આત્મ-દૃષ્ટિથી જોયા કરશો-તો-
તમને ફરીવાર સંસાર-ભ્રમણ પ્રાપ્ત નહિ થાય,તમે સાક્ષાત બ્રહ્મ-રૂપ જ છો.
(૪૯) સંસાર-વિચાર
રામ કહે છે કે-હે મહારાજ,વિશાળ બ્રહ્મમાં જો વિકાર-આદિ ન હોય ,
તો આ જન્મ-આદિ વિકારો વાળું જગત કેમ પ્રતીત થાય છે?
વસિષ્ઠ કહે છે કે-હે રામચંદ્રજી,જે થયા પછી પ્રથમની સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય નહિ,એવા સ્વરૂપનો જે ફેરફાર-
તે વિકારાદિક કહેવાય છે.કે જે દૂધ વગેરે પદાર્થોમાં જોવામાં આવે છે.
દૂધ,દહીં થયા પછી પાછું,દૂધપણાને પ્રાપ્ત થતું નથી,માટે (દહીં) વિકાર-વાળું કહેવાય છે.
બોધ-સ્વ-રૂપ-બ્રહ્મ,તો આદિમાં,અંતમાં અને મધ્યમાં-નિર્મળ બ્રહ્મ-રૂપ જ રહે છે.માટે તેમાં વિકાર-પણું નથી.
આદિમાં તથા અંતમાં,સમતાથી જ રહેનારા બ્રહ્મની,ક્ષણમાત્રમાં,જે આ જગત-રૂપ વિકૃતિ જોવામાં આવે છે-તે- વિકૃતિ નથી -પણ વિવર્ત (પ્રતિભાસ-એટલે કે દોરડામાં સર્પ દેખાવો) જ છે.
કેમ કે નિર્વિકારમાં વિકૃતિ સંભવે જ નહિ.બ્રહ્મમાં દૃશ્ય નથી અને દર્શન પણ નથી.(તે માટે દ્રષ્ટા જ છે)
માટે તે બ્રહ્મને જગત સ્પર્શ કરતુ જ નથી.તે બ્રહ્મ- તત્વ, સંબંધથી રહિત અને કેવળ ચૈતન્ય-રૂપ જ છે.
જે વસ્તુ આદિ-અંતમાં મૂળ સ્થિતિથી જ રહેતી હોય-તે વસ્તુ નિર્વિકાર જ કહેવાય છે.
એવી વસ્તુની અંદર મધ્યમાં જે -અન્ય-પણું દેખાય છે-તે કેવળ અજ્ઞાનથી જ દેખાય છે.
આત્મા તો સર્વ-દેશમાં,સર્વ કાળમાં અને આદિ-મધ્ય-અંતમાં સમાન જ છે.
એ આત્મ-તત્વ કદી પણ અન્ય-પણાને પ્રાપ્ત થતું નથી.
આ આત્મા,રૂપથી રહિતપણાને લીધે,એક-પણાને લીધે,અને નિત્યપણાને લીધે,
જન્મ-વૃદ્ધિ તથા ક્ષય-આદિ ભાવ-વિકારોને કદી પણ વશ થતો નથી.