એટલે પ્રાણાયામ નો ખરો અર્થ અહીં "ફેફસાંની ગતિ -પર કાબૂ મેળવવો" -એમ કહી શકાય.
અને આ ગતિનો શ્વાસ સાથે સંબંધ છે.પણ એવું નથી કે શ્વાસ -એ ગતિ ઉત્પન્ન કરે છે.
હકીકતમાં તો-તે "ગતિ" (શક્તિ) એ શ્વાસને ઉત્પન્ન કરે છે.
---આ ફેફસાંની ગતિ પંપની જેમ કામ કરીને,હવાને અંદર ખેંચે છે.(પણ ફેફસાંને ગતિમાં કોણ મૂકે છે?)
---"પ્રાણ" કે "પ્રાણ-શક્તિ" ફેફસાંને ગતિમાં મૂકે છે.
એટલે પ્રાણાયામ -એ શ્વાસ લેવાની "ક્રિયા" નથી,પણ ફેફસાંને ચલાવનારી અને તેને
"ગતિ આપનારી -માંસ-પેશી" પર કાબૂ મેળવવો -તે પ્રાણાયામ છે.
જે માંસ-પેશીની "શક્તિ" ફેફસાંને ઉંચા-નીચા કરનાર સ્નાયુઓમાં જઈ ને તેમને (ફેફસાને)
અમુક પ્રકારે "ગતિ" માં મૂકે છે-તે છે-"પ્રાણ"
અને પ્રાણાયામ ની સાધનામાં આપણે તેના પર (પ્રાણ-શક્તિ) કાબૂ મેળવવાનો છે.
જયારે પ્રાણશક્તિ પર કાબૂ આવી જાય,ત્યારે શરીરમાંની પ્રાણની સઘળી "ક્રિયાઓ" પર કાબૂ આવે છે.
એવા યોગીઓ પણ હોય છે -જેમણે શરીરની લગભગ બધીજ માંસ-પેશીઓ પર કાબૂ મેળવ્યો હોય છે.
પણ હાલના સમયમાં સામાન્ય મનુષ્યનો માંસ-પેશી પરનો કાબૂ નથી,અને ગતિ સ્વયં-સંચાલિત
થઇ ગઈ છે.દાખલા તરીકે-આપણે આપણી ઈચ્છા-અનુસાર કાનને હલાવી શકતા નથી,પણ આપણે
જાણીએ છીએ કે -પશુઓ પોતાનો કાન હલાવી શકે છે.
આપણામાં એ કાન હલાવવાની શક્તિ નથી તેવું નથી,પણ આપણે એ શક્તિનો ઉપયોગ કરતા નથી.
"એટેવિઝમ" એટલે કે -"ઉપયોગ ના અભાવે શક્તિ નો નાશ"-તે આનું કારણ છે.
વળી,આપણે જાણીએ છીએ કે-જે ગતિ અક્રિય થઇ ગઈ હોય,તેણે પછી સક્રિય બનાવી શકાય છે.
શરીરની અમુક ગતિઓ કે જે -તદ્દન અક્રિય થઇ ગઈ હોય તેને સખત પરિશ્રમ અને તાલીમ વડે-પાછી-
સંપૂર્ણ-પણે કાબૂમાં લાવી શકાય છે.
અને આ રીતે જ જો તર્ક આગળ ચલાવીએ તો-જણાશે કે-કોઈ પણ જાતની અશક્યતા તો નથી જ.
પણ ઉલટાની દરેક શક્યતા છે કે-શરીરનો એકેએક ભાગ સંપૂર્ણ કાબૂમાં લાવી શકાય.
અને આ -સંપૂર્ણ કાબૂ- એ યોગી પ્રાણાયામ વડે સિદ્ધ કરે છે.
શરીરનો એકેએક ભાગ -યોગી-જયારે પ્રાણથી (પ્રાણ-શક્તિથી) ભરી દે છે -
અને આમ કરી ને તે શરીર પર કાબૂ ધરાવી શકે છે.અને ત્યારે
શરીરમાં અંદર જણાતી સર્વ માંદગી અને દુઃખ પણ -સંપૂર્ણ રીતે કાબૂમાં આવી જાય છે.
આવું જયારે બને છે ત્યારે યોગી માત્ર પોતાના શરીર પર જ નહિ -પણ-
બીજાના શરીર પર પણ કાબૂ કરી શકે એટલો શક્તિમાન થઇ જાય છે.
દુનિયાને હલાવી નાખનારા,મહાન પુરુષો,પોતાની પ્રાણ-શક્તિને કંપનની એક ઉચ્ચ સ્થિતિએ લાવી શકે છે,અને તે એટલી મહાન અને પ્રબળ હોય છે કે-તે બીજાને એક ક્ષણની અંદર ઝડપી લે છે,અને આમ,
હજારો-લાખો-મનુષ્યો તેમના તરફ આકર્ષાય છે.અને તેમના વિચારો પ્રમાણે વિચાર કરતા થઇ જાય છે.
દુનિયાના મહાન પયગમ્બરોનો અંદરની પ્રાણ-શક્તિ પરનો -ઘણો અદભૂત કાબૂ હતો-કે જેને લઈને-
તેમનામાં પ્રચંડ "ઈચ્છા-શક્તિ" (વિલ પાવર) પેદા થયેલી અને દુનિયાને હલાવી નાખેલી.
તેઓ પોતાની પ્રાણ-શક્તિને,ગતિની સર્વોચ્ચ સ્થિતિએ લઇ ગયા હતા અને જગત પર હકૂમત
ફેલાવવાની તાકાત તેમનામાં આવી હતી.
કોઈ મનુષ્યો તેનું રહસ્ય ભલે જાણતા ના હોય,પણ આનો ખુલાસો આ એક જ છે.
એવું બને કે-કોઈ વાર,આપણા શરીરમાં કોઈ એક ભાગમાં પ્રાણશક્તિનો પુરવઠો વધારે પડતો
ઓછો થઇ જાય છે (કે વધી જાય છે) અને જેથી પ્રાણશક્તિની સમતુલા (બેલેન્સ)નો ભંગ થાય છે.
-જેને આપણે "રોગ" કહીએ છીએ.
-જેને આપણે "રોગ" કહીએ છીએ.
ત્યારે ઓછી થઇ ગયેલી પ્રાણ-શક્તિની ઉણપ પૂરી કરવી (કે વધારાનીને હટાવી લેવી)
અને પ્રાણ-શક્તિની સમતુલા કરવી-એનું નામ "રોગ મટી ગયો" એમ કહી શકાય.
વળી,ક્યારે શરીરના એક ભાગમાં જેટલી જોઈએ તેના કરતાં વધુ કે ઓછી,પ્રાણ-શક્તિ છે?
તે જાણવું તે પણ પ્રાણાયામનું જ કાર્ય છે.
પ્રાણના આ કાબૂથી "સંવેદન-શક્તિ" (સેન્સ પાવર) એટલી બારીક થઇ જાય છે,મનને અનુભવ થાય છે કે-
શરીરના કયા અંગુઠા કે આંગળીમાં (કે શરીર ના કોઈ ભાગમાં) પ્રાણશક્તિ વધારે કે ઓછી છે!!!
અને તે પૂરી કરવાની શક્તિ પણ (પ્રાણાયામથી) ત્યાં આવી જાય છે.