શંકરાચાર્ય રચિત
વેદાંત-સિદ્ધાંત-સાર
જહલ્લક્ષણા ની પેઠે આ
“તત્વમસિ” વાક્યમાં “શોણો ધાવતિ=લાલ દોડે છે” એ વાક્ય ની જેમ,
“અજહલ્લક્ષણા” પણ ઘટતી નથી.
--કેમ કે –આ અજહલ્લક્ષણા તો
વળી વાચ્યાર્થ નો ત્યાગ કર્યા વિના બીજો જ અર્થ “લાલ ઘોડો દોડે છે”
એવો લક્ષ્યાર્થ જણાવે છે.
--પરંતુ અહીં “તત્વમસિ” વાક્ય
તો બ્રહ્મ અને જીવાત્મા ની એકતા –જણાવનારું હોઈ,
પરોક્ષ અને અપરોક્ષ પણું-આદિ ગુણોવાળાં બે
ચૈતન્ય ની એકતા-રૂપ અર્થ ને જ જણાવે છે.
અને તે વાચ્યાર્થના “વિરુદ્ધ ભાગનો ત્યાગ”
કર્યા વિના ઘટે તેમ નથી.
--માટે એ અજહલ્લક્ષણા ને અહીં
માની નથી. (૭૪૩-૭૪૭)
‘તત્’ પદ અને ‘ત્વમ’ પદ –પોતાના
વાચ્યાર્થ નો વિરોધી ભાગ ત્યજી દઈ,
અવિરોધી ભાગ સાથે જ ‘તત્’ ના
અર્થ ને અને ‘ત્વમ’ ના અર્થ ને અહીં જણાવે છે,
--અને એ ‘ભાગત્યાગલક્ષણા’ થી
જ બની શકે.
--આ ભાગત્યાગલક્ષણા થી કયું
સાધ્ય સિદ્ધ થાય છે તેવી શંકા ના કરવી,કેમ કે-
‘અવિરુદ્ધ બીજા પદાર્થ નો અંશ’ અને ‘પોતાનો
અંશ’- એ બંને -ઉપર દર્શાવેલી બંને (જહ અને અજહ)
લક્ષણાથી
કેવી રીતે જણાવી શકે?
--માટે જ આ ‘તત્વમસિ’
વાક્યમાં આખા વાક્યાર્થ નું ‘સત્-પણું’ અને ‘અખંડ-એકરસ-પણું’
જાણવા સારું ‘ભાગત્યાગલક્ષણા’ ને માનવામાં આવી
છે. (૭૪૮-૭૫૨)
જેને લીધે વિરુદ્ધ ભાગનો
ત્યાગ કરીને, વાક્યમાં અવિરોધ જણાય,
તેને લક્ષણ-વેતા પંડિતો ‘ભાગત્યાગલક્ષણા’
કહે છે. (૭૫૩)
----જેમ ‘સોડયં
દેવદત્ત=તે આ દેવદત્ત’ વાક્ય નો જે
વાચ્યાર્થ છે,
તે તેના વાક્યાર્થ ‘દેવદત્ત નામે એક વ્યક્તિ’
ને બરાબર સમજાવી શકતું નથી.
માટે દેશ-કાળ –આદિની વિશેષતા-રૂપ ‘વિરુદ્ધ
અંશ’ નો ત્યાગ કરીને,માત્ર,
‘દેવદત્ત ના શરીર-રૂપ’ –‘’અવિરુદ્ધ અંશ’ ને આ
‘ભાગત્યાગ લક્ષણા’ જ બરાબર સમજાવી શકે છે.
----તેમ,’તત્વમસિ’
એ વાક્ય અથવા એ વાક્ય નો અર્થ
‘પરોક્ષ-અપરોક્ષ-પણું’ ગુણવાળા –બે –ચૈતન્યની
એકતા-રૂપ વાક્યાર્થ ને પણ
આ ‘ભાગત્યાગ લક્ષણા’ જ બરાબર સમજાવી શકે છે.
કેમકે,વાક્યના મૂળ અર્થમાં
રહેલું,પરોક્ષપણું,અપરોક્ષપણું,સર્વજ્ઞપણું –આદિ ‘વિરુદ્ધ અંશ’ નો ત્યાગ કરી,
‘શુદ્ધ ચૈતન્ય’ રૂપ (અવિરુદ્ધ
અંશ) વસ્તુને જણાવે છે.
અને તે વસ્તુ –કેવળ
સત્યમાત્ર,નિર્વિકલ્પ અને નિરંજન છે.એમ,
આ ‘ભાગત્યાગ લક્ષણા’ જ બરાબર
સમજાવી શકે છે.
તે પછી-સર્વ-ઉપાધિ રહિત,સચ્ચિદાનંદ
સ્વરૂપ,અદ્વૈત,વિશેષ રહિત,આભાસ વિનાનું,આવું કે તેવું નહિ,
અમુક સ્વરૂપે બતાવવું અશક્ય,આદિ-અંત
રહિત,અનંત,શાંત,મરણ-ધર્મ રહિત,તર્કમાં આવવું અશક્ય,
અને જાણવું મુશ્કેલ---એવું નિર્ગુણ બ્રહ્મ જ બાકી રહે છે. (૭૫૪-૭૬૧)