શંકરાચાર્ય રચિત
વેદાંત-સિદ્ધાંત-સાર
--જયારે,સમષ્ટિ-રૂપ “અજ્ઞાન” –એ
આભાસ-સહિત અને સત્વગુણ ની અધિકતા વાળું હોય છે,
ત્યારે, આકાશ થી માંડી વિરાટ સુધી,પોતાના
“કાર્ય” થી યુક્ત બને છે.
--એ “સમષ્ટિ-અજ્ઞાન” થી યુક્ત જે ચૈતન્ય છે,તે-સત્ય,જ્ઞાન આદિ
“લક્ષણ-વાળું” છે.
--અને,
સર્વજ્ઞ-પણું,ઈશ્વર-પણું,અંતર્યામી-પણું—વગેરે “ગુણો” થી યુક્ત છે.
--જગતનું સ્ત્રષ્ટા-પણું
(સર્જન),રક્ષક-પણું,તથા સંહારક-પણું –વગેરે તેના “ધર્મો” છે.
--તે ચૈતન્ય સ્વ-રૂપે ભાસે
છે,તે ગુણો થી અમાપ (માપી ના શકાય તેવું) છે,અવ્યક્ત (અપ્રગટ) છે,
--અને તે “પર-બ્રહ્મ” કહેવાય
છે-
--તેવું આ “ચૈતન્ય” (ઈશ્વર) તે “તત્” પદ નો વાચ્યાર્થ કહેવાય
છે. (૭૧૦-૭૧૨)
પરંતુ (જો તત્વમસિ-એ આખા શબ્દ
નો વાક્યાર્થ જોવા માં આવે તો)
--જેવો, “નીલમ ઉત્પલમ-કાળું
કમળ” એ વાક્ય માં –આખા વાક્યનો અર્થ બંધબેસતો થાય છે,
--તેવો, “તત્વમસિ” એ વાકયમાં –આખા
વાક્ય નો અર્થ (વાક્યાર્થ) બંધબેસતો થતો નથી.
કેમકે,
--“કાળા” શબ્દ ને “કમળ” શબ્દ
સાથે –“વિશેષણ” રૂપે જોડવાથી કમળ,બીજા (સફેદ) કમળ થી જુદું પડે છે.
--અને “કમળ” શબ્દ ને “કાળા”
શબ્દ સાથે “વિશેષ્ય” રૂપે જોડવાથી,
કમળ એ “કાળું ધોળું” નહિ-પણ કાળા કમળ-રૂપે
(સફેદ) કમળથી જુદું પડે છે.
--એમ,એ બંને વિશેષણ અને
વિશેષ્ય –એકબીજાથી જુદા પદાર્થ ને જુદા પાડીને,
(૧) વિશેષણ-વિશેષ્ય સંબંધથી અથવા (૨) બીજા
અભેદ સંબંધથી –
પરસ્પર જોડાઈને વાક્ય નો અર્થ બંધબેસતો કરે
છે.
--અને તેમાં બીજા કોઈ “પ્રમાણ” નો
“વિરોધ” નથી-
આથી આખા વાકય નો અર્થ કોઈ જાતની હરકત વિના
સારી રીતે (બંધબેસતો) ઘટાવી શકાય છે.
પણ એ રીતે-
--“તત્વમસિ” એ
વાક્ય માં આખા વાક્ય નો અર્થ (વાક્યાર્થ) બરોબર (બંધબેસતો) ઘટતો નથી,
--કેમ કે-
--“તત્” પદનો
મુખ્ય “વાચ્યાર્થ” –“પરોક્ષ-પણું –આદિ ધર્મો વાળું” –“ચૈતન્ય” (ઈશ્વર)
એવો થાય છે,અને,
--“ત્વમ” પદનો
“વાચ્યાર્થ” –“અપરોક્ષ-પણું-આદિ ધર્મો વાળું-“ચૈતન્ય” (જીવ)—એવો થાય
છે.
એટલે,
--આ બંને નો (૧)
વિશેષણ-વિશેષ્ય સંબંધ અથવા (૨) બીજો અભેદ સંબંધ –
લઇ ને –જો આખા વાક્ય નો અર્થ (વાક્યાર્થ) કરવામાં
આવે –તો-
--“પ્રત્યક્ષ”-આદિ પ્રમાણો નો
“વિરોધ” આવે છે અને વાક્ય નો અર્થ બરાબર (બંધબેસતો) ઘટતો નથી,