શંકરાચાર્ય રચિત
વેદાંત-સિદ્ધાંત-સાર
--“તત્” પદનો
વાચ્યાર્થ છે-કે-
-સર્વેશ્વરપણું,સ્વતંત્રપણું,સર્વજ્ઞપણું-આદિ
ગુણો થી સર્વ કરતાં ઉત્તમ,
-સત્ય કામનાવાળા અને સત્ય સંકલ્પવાળા –જે “ઈશ્વર”
છે તે-
--”ત્વમ” પદનો
વાચ્યાર્થ છે કે-
-અલ્પ જ્ઞાનવાળો,દુઃખી જીવનવાળો,પ્રાકૃત લક્ષણોવાળો,તથા
-સંસારમાં જે ગતિ કરવાવાળો-જે- છે તે-“સંસારી
જીવ”
--આમ હવે આ બંને
(તત્=ઈશ્વર અને ત્વમ=જીવ ) એ વિપરીત
ગુણવાળા છે,
તો પછી તેમની એકતા કેવી રીતે ઘટી શકે? કેમ
કે-બંને માં “વિરોધ” એ “પ્રત્યક્ષ” જણાય જ છે.
--જેમ,અગ્નિ અને હિમ (બરફ) એ
એકબીજાથી વિરુદ્ધ ધર્મવાળા અને વિરુદ્ધ લક્ષણવાળા હોઈ.
શબ્દ અને અર્થ થી પણ જુદાજુદા છે,
--તેમ,જીવ અને ઈશ્વર પણ
એક-બીજાથી વિરુદ્ધ ધર્મવાળા,હોઈ,
શબ્દ અને અર્થ થી પણ પરસ્પર જુદાજુદા (વિલક્ષણ)
છે.
--તેથી જો એ બંનેને
(ઈશ્વર-જીવ ને) એક માનવામાં આવે તો-
“પ્રત્યક્ષ” આદિ પ્રમાણો નો વિરોધ જ આવે છે.
અને-
--જો તે બન્ને (ઈશ્વર-જીવ) ની
એકતા ને જો ત્યજી દેવામાં આવે તો-
શ્રુતિ અને સ્મૃતિઓ નાં વચન સાથે પણ “વિરોધ”
આવે છે. (૭૨૧-૭૨૫)
આમ છતાં પણ, એ બંને
(ઈશ્વર-જીવ) ની એકતા છે,
એવા “તાત્પર્ય” થી (અર્થથી) “તત્વમસિ” -એ વાક્ય ને શ્રુતિ વારંવાર ઉચ્ચારે છે,
તેથી એ શ્રુતિ-વચન ને
સ્વીકારવું જ જોઈએ.(માનવું જ જોઈએ) (૭૨૬)
કારણકે –આખા વાક્ય (તત્વમસિ)
ના અર્થ માં (ઉપર જણાવ્યું તેમ)
--(૧) વિશેષણ-વિશેષ્ય –અથવા-
(૨) અભેદ સંબંધ
બરાબર બંધ-બેસતો થતો નથી.
--માટે આ વાક્યાર્થ “શ્રુતિ”
ને માન્ય નથી (૭૨૭)
પરંતુ, “અખંડ-એકરસપણે” વાળો -આખો
ય વાક્યાર્થ શ્રુતિ ને માન્ય છે.અને તે માટે જ,
--શ્રુતિ,સ્થૂળ પ્રપંચ અને
સૂક્ષ્મ-પ્રપંચ ને વારંવાર,માત્ર, સત્ (બ્રહ્મ) સ્વરૂપે દર્શાવે છે.
--સુષુપ્તિ માં જીવ તથા
બ્રહ્મ ની એકતા સિદ્ધ કરી બતાવે છે, અને
--કેવળ “એક જ સત્-વસ્તુ”
છે,એમ બતાવવાની ઇચ્છાથી “આ સર્વ જગત એક આત્મા-રૂપ જ છે”
એમ કહીને
--“બ્રહ્મ”ની “અદ્વૈત” સિદ્ધિ
માટે (બ્રહ્મનું અદ્વૈત સિદ્ધ કરવા માટે)
“જીવાત્મા” અને “પરમાત્મા” ની “એકતા” કહે
છે. (૭૨૮-૭૩૦)
પ્રપંચ-સંસાર અથવા જીવ --જો
હોય તો –બ્રહ્મ નું અદ્વૈત-પણું ક્યાંથી સિદ્ધ થાય?
માટે જીવ અને બ્રહ્મ નું એકપણું જ શ્રુતિ ને માન્ય છે. (૭૩૧)