શંકરાચાર્ય રચિત
વેદાંત-સિદ્ધાંત-સાર
જેને લીધે આ બધા અનર્થો અને
જન્મ,મરણ,રોગ,ઘડપણ –વગેરે દુઃખો પ્રાપ્ત થાય છે.
તે અધ્યાસ-રૂપ બાધા શાથી આવે છે?
તેનું કારણ હું કહું છું,તે મન ને એકાગ્ર કરીને તુ સાંભળ.(૪૮૭)
આ અવિધા જ આત્મા ને ઉપાધિ રૂપ
છે.એ અવિદ્યા ની બે મોટી
“શક્તિઓ” છે.
વિક્ષેપ અને અનાવરણ.---આ બે શક્તિઓને લીધે આત્મા ને સંસાર લાગુ થયો છે.
(૪૮૮)
“આવરણ” એ “તમોગુણ” ની શક્તિ
છે.આત્મા ને ઢાંકી દેવાનું એ જ આવરણ નું કારણ છે.
એણે જ મૂળ અવિદ્યા
કહી છે.જેને લીધે જગત મોહિત થયું છે. (૪૮૯)
મનુષ્ય વિવેક્વાળો હોય,અત્યંત
યુક્તિકુશળ હોય,આત્મ-તત્વ ને સાંભળી ચુક્યો હોય અને પંડિત હોય,
તો પણ આ “આવરણ શક્તિ” થી તેની
જ્ઞાન-દૃષ્ટિ એવી ઢંકાઈ જાય છે કે-
જેથી પોતાના હૃદય માં રહેલા
આત્મા ને તે જાણી શકતો નથી. (૪૯૦)
“વિક્ષેપ” એ રજોગુણ ની શક્તિ
છે.એ જ પુરુષ ને નિત્ય
પ્રવૃત્તિ કરવામાં કારણ-રૂપ બને છે,
આ વિક્ષેપ-શક્તિ જ સ્થૂળ શરીર
થી માંડી લિંગ-શરીર સુધીના “કેવળ ખોટા-સર્વ પદાર્થો ને”
સત્ય-સ્વરૂપ આત્મામાં ઉત્પન્ન
કરે છે. (૪૯૧)
જેમ પ્રમાદ(આળસ) વિનાના
મનુષ્ય ને પણ નિંદ્રા ઢાંકી (દબાવી) દે છે,
તેમ આ શક્તિ (આવરણ-વિક્ષેપ)
પણ પ્રત્યગાત્મા (આત્મા) ને ઢાંકી દે છે,
આવરણ શક્તિ જયારે અંદર
(બુદ્ધિમાં) ફેલાય છે,ત્યારે વિક્ષેપ શક્તિ ને ઢાંકી દે છે. (૪૯૨)
“આવરણ” નામની આ મોટી શક્તિ
છે,તેને લીધે મનુષ્ય નું નિર્મળ સ્વરૂપ ઢંકાઈ જાય છે,
એટલે મોહ ને લીધે મનુષ્ય,
“અનાત્મ-બુદ્ધિ” ને “આ હું જ છું”એવી
“આત્મ-બુદ્ધિ” કહે છે. (૪૯૩)
જેમ સ્વપ્ન માં દેખાતા
શરીરમાં “આ હું છું” એમ પોતાના આત્મા-પણાની બુદ્ધિ કરે છે,
તેમ,મનુષ્ય જાગ્રત અવસ્થામાં
પણ
જન્મ,નાશ,ભૂખ,તરસ,શ્રમ-વગેરે
અનાત્મા ના ધર્મોને “આત્મા” માં આરોપે છે. (૪૯૪)
મનુષ્ય “વિક્ષેપ” શક્તિ થી
પ્રેરણા પામે છે,ત્યારે શુભ-અશુભ બંને પ્રકારનાં કર્મો કરે છે.
અને તે કર્મો દ્વારા ગ્રહણ
કરેલાં તેનાં ફળ ને ભોગવ્યા કરે છે.
અને એમ સંસાર સમુદ્રમાં
ભટક્યા કરે છે. (૪૯૫)
આ “અધ્યાસ” ના દોષ ના લીધે જ
પ્રત્યગાત્મા (આત્મા) ને સંસાર-રૂપ પ્રબળ બંધન આવ્યું છે,
જેને લીધે,ગર્ભવાસ,જન્મ,મરણ-વગેરે
ના કલેશના ભય થી તે નિરંતર પીડાય છે. (૪૯૬)
“અધ્યાસ” એટલે જે વસ્તુ જે
સ્વરૂપમાં હોય,તેને તેથી જુદા (વિપરીત) સ્વરૂપે ગ્રહણ કરવી (જોવી),
આ “અધ્યાસ” સ્વાભાવિક ભ્રાંતિ નું મૂળ છે અને સંસાર નું પ્રથમ કારણ છે. (૪૯૭)