પ્રકરણ-૪
॥ जनक उवाच ॥
हन्तात्मज्ञानस्य धीरस्य खेलतो भोगलीलया । न हि संसारवाहीकैर्मूढैः सह समानता ॥ १॥
જનક કહે છે-અહો, ભોગ-રૂપ “લીલા” કરતા,(ભોગ પ્રત્યે અનાસકત રહી ભોગ ભોગવતા)
એવા--ધીર,આત્મજ્ઞાની પુરુષની સાથે
--સંસારી (સંસારમાં ઓતપ્રોત-આસક્ત થયેલા) મૂઢ મનુષ્યની કોઈ સમાનતા છે જ નહિ.(૧)
यत् पदं प्रेप्सवो दीनाः शक्राद्याः सर्वदेवताः । अहो तत्र स्थितो योगी न हर्षमुपगच्छति ॥ २॥
જે પદ (આત્મ-પદ)ની ઈચ્છા કરતા ઇન્દ્ર વગેરે દેવો,તે પદની પ્રાપ્તિ ના થતાં,
--દીનતાને પ્રાપ્ત કરે છે,શોકાતુર બને છે,ત્યારે
--તે આત્મ-પદમાં સ્થિર થયેલો યોગી હર્ષ પણ પામતો નથી,તે આશ્ચર્ય છે.(૨)
तज्ज्ञस्य पुण्यपापाभ्यां स्पर्शो ह्यन्तर्न जायते । न ह्याकाशस्य धूमेन दृश्यमानापि सङ्गतिः ॥ ३॥
એ આત્મ-પદને જાણનારને તેના અંતઃકરણમાં પુણ્ય કે પાપનો સ્પર્શ થતો નથી,
--જેમ આકાશમાં ધુમાડો દેખાય પણ આકાશને વાસ્તવિક રીતે ધુમાડાનો સ્પર્શ થતો નથી તેમ (૩)
आत्मैवेदं जगत्सर्वं ज्ञातं येन महात्मना । यदृच्छया वर्तमानं तं निषेद्धुं क्षमेत कः ॥ ४॥
આ સમસ્ત જગત “આત્મ-રૂપ” છે,એમ જેણે જાણ્યું છે,તેવા મહાત્માની સહજ-ક્રિયાઓમાં (સહજ કર્મોમાં)
--વિધિ-નિષેધ રૂપ બંધનો (આ કર્મ થાય કે આ કર્મ ના થાય તેવો) અમલ કોણ કરાવી શકે ? (૪)
आब्रह्मस्तम्बपर्यन्ते भूतग्रामे चतुर्विधे । विज्ञस्यैव हि सामर्थ्यमिच्छानिच्छाविवर्जने ॥ ५॥
બ્રહ્માથી માંડી તૃણ (તરણા) સુધીની અને ચારે પ્રકારની જીવજાતિઓમાં (અંડજ,સ્વેદજ-વગેરેમાં)
--માત્ર જ્ઞાની જ ઈચ્છા અને અનિચ્છાને દૂર હટાવવામાં સમર્થ છે.(૫)
आत्मानमद्वयं कश्चिज्जानाति जगदीश्वरम् । यद् वेत्ति तत्स कुरुते न भयं तस्य कुत्रचित् ॥ ६॥
આ જગતમાં કોઈક જ પોતાના “આત્મા” ને અને “પરમાત્મા” ને એકરૂપ (અદ્વૈત) જાણે છે,(અનુભવે છે),
--અને એ જે જાણે છે,તેને જ જે આચરણમાં મૂકે છે તેને કશેથી પણ ભય આવતો નથી.(૬)
પ્રકરણ-૪-સમાપ્ત